ÇANAK-ÇÖMLEK
A-Genel bilgiler:
Ikiztepe'deki ilk dönem kazısında elde edilen buluntular arasında çanak - çömlek en önemli yeri almakta ve yerleşme evrelerinin tarihlendirilmesine büyük ölçüde yardım etmektedir.
İkiztepe I'de açılan A - ve C - Sondajlarında en üstte "Geçiş Çağı" (= Er - Hitit) devri yerleşmesine tanıklık eden ve in situ olarak bulunan küplerin ve ayni çağın başka tür kaplarının hemen altında ve hatta onlarla ayni düzeyde -yukarıda belirttiğimiz gibi- İlk Tunç özellik¬leri gösteren keramik parçaları da bulunmuştur. Kazının yeni başlaması ve henüz pek sınırlı bir alanda çalışılmış olması bu durumu açıklaması için henüz ayrıntılı bilgi verecek nitelikte değildir. Bu beraberlik Höyük oluşumundaki bir özelliği yansıtacağı gibi bu bölgedeki geleneğin "Er - Hitit" Çağında da devam etmiş olması olasılığını da düşündürmektedir. "Geçiş Çağı" olarak da nitelendirebilecek bu beraberliğin ayrıntılarının daha geniş çapta girişilecek araştırmalar sonunda saptanabileceğini sanmaktayız.
ikiztepe Il'de açılmasına başlanan B - Sondajında durum daha değişiktir; buradaki ilk yerleş¬me ilk Tunç Çağı kapları veren bir kültürle başlar. Ancak bu çanak - çömlekten en üstte bulu¬nanların pek azı ilk Tunç II türünü göstermektedir.; diğerleri ve özellikle daha derinden çıkan¬ları ise ilk Tunç I devrine tarihlenebilecek örnekleri temsil etmektedir. Yine B - Sondajının en derin evresinde keramiğin değişmeğe başladığı saptanmış ve muhtemelen Geç Kalkolitik Ça¬ğa ulaşılmıştır.
B — Çanak - Çömleğin incelenmesinde uygulanan yöntem ve hamur türleri:
ikiztepe çanak - çömleğinin incelenmesinde ilk ilke olarak hamur (= kil) yapımındaki özellikler gözönünde tutularak makroskopik bir ayırım yapılmıştır. Bu dönemde gözden geçirilen keramiğin hepsinde yöresel kil yataklarının kullanıldığını saptadık, bu nedenle ithal malı dene¬bilecek herhangi bir parçaya rastlanmadığını söyliyebiliriz.
Oldukça uzun bir zaman süresinde ("Er - Hitit", ilk Tunç III, II, I, ve Geç Kalkolitik) ayni kil yataklarının kullanıldığı anlaşılmış, hamurların hazırlanışlarında yalnız mineral katkılı bitki ve mineral katkılı, bitki - mineral ve kavkı katkılı türler saptanmış; kapların elde, kaydırı¬larak çevrilen bir düzlük üzerinde veya çarkta yapılıp yapılmadıkları gözleme tabi tutulmuş, kapların değişik fırınlarda mı yoksa değişik metodlarla mı pişirilmiş oldukları incelenmiş ve en nihayet kap formlarındaki özellikler ele alınmıştır.
Çanak - çömlek yapımındaki teknik özellikleri incelememiz, belirli bir geleneğin etkisini belirlemiş, bu sonuçlar form repertuarı ile de birleştirilerek kronolojik sonuçlara ulaşmamıza ilişkin çalışmamıza yardımcı olmuştur.
Böylece, hamur yapısı, çeşitli hamurlardan yapılan kapların pişirilme tekniği ve form grup¬larının incelenmesi, başka bir deyimle taksonomik gözleme tâbi tutulmaları, bunları hem hamur yapılarına hem de farklı kronolojik evrelere yerleştirmemize olanak sağlanmıştır. 1974 dönemi ikiztepe keramiğinde tarafımızca sekiz çeşit hamur saptandı (hi, I12, I13, h^., h5, b.6, h7, h8). Bunlardan hi, I12, ve I13 "Er - Hitit" Çağında; I14, I15 ve h6 ise İlk Tunç Çağında (I. T. I, II, III) kullanılmıştır. Ancak İlk Tunç devri hamurlarının bazı hallerde -çok etkin olmamakla beraber- "Er - Hitit" evrelerinde de kullanılageldikleri anlaşılmaktadır. hi ve I15 sırf mineral katkı ile hazırlandıkları için bileşim bakımından birbirine benzerlik göstermekte, ancak birinin çarkta (hi) ötekinin elde (115) yapılması, pişirilmelerindeki farklılık ve bunun sonucunda gösterdikleri renk değişikliği ve form repertuarındaki özellikleri, ayrıca iki ayrı hamur numaraları vermemize neden olmuştur. I15 ile yapılmış kaplara İlk Tunç I'de hiç rast¬lanmadı. Bunun nedeninin, kazı alanımızın dar olmasından mı, yoksa İlk Tunç I'de gerçekten kullanılmamış olmasından mı ileri geldiğine karar vermek kanımızca, henüz erkendir. Ayni durum h2 ile I14 ve I13 ile h6 arasında da söz konusudur. I12 ve I13 ile yapılmış keramiğin "Er - Hitit" çağına özgü üçgen kesitli kulpları olmakla beraber İlk Tunç formları gösterirler. Ancak tam "Er - Hitit" kapları renginde pişirilmiştir. I14, I15 ve h6 ile yapılanların ise hem iç ve dışları farklı renkte (siyah - kırmızı, siyah - kahverengi veya bunun aksi) pişirilmişlerdir, hem de formları farklıdır ve belirgin bir Çağı simgelerler. Bu hamurlar İlk Tunç Çağının bütün evrelerinde (İ. T. I, II, III) yaşamış ve bu uzun zaman süresi içinde form ve bezek değişiklikleri göstermişlerdir.
İkiztepe II'nin en derin çukurlarında belirmeye başlıyan yeni tür hamurlardan (hj, h8) henüz elimizde pek az örnek vardır (b. 123, b. 122 ve b. 120'de). Ancak bulunabilen parçalar az da olsa hamurla beraber formların da farklılaştığı ayırdedilebilmiştir. Gelecek dönemlerdeki geniş çaptaki araştırmaların bu türler hakkında da etraflı bilgi edinmemizi sağlayacağını ummaktayız.
Aşağıdaki satırlarda birinci dönem kazısında bulunan, İkiztepe I Kat I ve Kat II; İkiztepe II, Kat II olmak üzere iki kısım halinde gözden geçirilmeye çalışılacaktır.
C — İkiztepe I kat I çanak - çömleği:
İkiztepe kazısının 1974 döneminde İkiztepe I'de açılmasına başlanan A - Sondajındaki ilk yerleşmenin (Kat I) "Geçiş Çağını" (= Er Hitit) oluşturduğuna yukarıda değinmiştik. Bu yargıya varılmasının tek nedeni, grid - karelerinden elde edilen ve bütün özellikleri ile "Er - Hitit" çanak - çömleğine benziyen kaplar olmuştur. Bu kaplar tek renkli olup renkleri kırmızının muhtelif tonları ile kahverengi arasında değişmektedir. Pek az örnekte kırmızı veya bej astar izlenebilmiştir. Bu çanak-çömlek dış görünüşü ile ayrıcalık göstermez ise de kapların yapımında kullanılan hamurlar makroskopik olarak incelendiği vakit, farklı yöntemlerle hazırlanmış olduklarını saptamak tarafımızca mümkün olmuştur. Yöresel kil yatağından alınan kil çoğunlukla mineral katkılarla hazırlanmış, bazen mineral ve bitki katkı, bazen de mineral, bitki ve kavkı birleşimi beraberce katkı olarak kullanılmıştır. Mineral katkılı hamur (hi) hâkim tür olarak yer almaktadır. Bitki, mineral katkılı hamur (h2) ve bitki, mineral ve kavkı katkılı hamur (I13) çok daha az kap örnekleri vermiştir. Hamur farklılığı dış görünüşte ayrıcalık göstermez. Ancak kaba hamurlu (I12, I13) olan kaplar (torna kullanılmadan) elde yapılmışlardır ve bazı form özellikleri de vardır.
Şimdi ayırdettiğimiz hamurları birer birer ele alalım: I. h 1 (= Mineral katkılı hamur):
a) Malzeme ve teknik:
Açık kırmızıdan başlıyarak kırmızının çeşitli tonlarını ve hattâ kahverengine dönüşen nüanslarını {Munsell: 2.5 YR 5/6 = red; 5 YR 5/6 = yellowish red; 5 YR 4/6 = yellowish red; 2.5 YR 4/6 = red; 2.5 YR 4/4 = reddish brown; 2.5 YR 3/6 = dark brown; 10 YR 7/3, 8/3, 8/4 = very pale brown) içeren bu hamur beyaz, parıldıyan mineral katkılarla hazırlanmıştır. Kaba hamurlu örneklerde ufak taş parçacıkları da katkı olarak kullanılmıştır. Bunlar beyaz, grimtrak ve hattâ kırmızımsı renktedirler.
hi'i, katkıları bakımından üç gruba ayırarak inceleyeceğiz.
Birinci grup - Temiz hamur (h 1 a ): Bunun katkıları bazen gözle görülmiyecek kadar ufaktır, bazen de zorlukla ayırdedilebilecek küçüklüktedir. Çok itinalı olarak hazırlanan bu hamurun kilinin uzun bir süre dinlendirildiği, ya da elekten süzülerek elde edilmiş olduğu düşünülebilir. h 1 a , ufak ve özenle yapılan kaplar için kullanıldığı gibi, iri kaplar için de kullanılmıştır.
ikinci grup - ufak ve orta irilikte mineral katkılı (1-3 mm ) hamur (h ib):En çok görülen hamur çeşididir. "Er - Hitit" Çağının her formdaki kapları bu hamurdan yapılmıştır.
Üçüncü grup - iri taneli kalıntılardan oluşan hamur (h ic): Fazla itina ile hazırlanmamış bir türdür. Bu grupta, birbirinden ayrıcalık gösteren iki özellik saptanabildi. Bunlardan birincisi, hamura katkı olarak sonradan hep iri tanelerin (3 mm . -1 cm .) ilâve edilmiş olmasıdır. İkinci özellik ise, doğada ufak katkılar ile karışık bir surette bulunan kile hamur hazırlanırken bol miktarda kalsitin (= kireç taşı kırıklarının) ilave edilmesidir; bunun¬la birlikte bu kalsitler ısı nedeni ile deforme olmuş kavkı da olabilir. Bu üçüncü grup hamurdan büyük boyutta günlük kaplar (küp, çömlek, v.s.) yapılmıştır.
îtinalı olan h iaveh 1 b'de hamurun nesci yoğundur, yapılışı iyidir ve oksidasyonu genellikle tamdır. Kaba olan h ic ile yapılan kalın diplerde ve nadiren kızgın bir fırında kısa sürede pişiril¬miş kaplarda ise oksidasyonun tam olmadığı ve hamurun ortasında siyah bir çekirdeğin kaldığı gözlemlenebilir, h ia ve h ib kap parçalarında kırıklar düzgündür, h ic'de ise, hamur iri taneli olduğu için kırıklar düzgün değildir. Büyük küplerin ve bazı mutfak kaplarının dışında h 1 ile hazırlanan kapların hepsi çarkta yapılmışlardır. Çanak-çömleğin büyük çoğunluğu kendi renginde astarlanmıştır (= tongrundig); bazıları kırmızı {Munsell: 2.5 YR 4/6 = red, 2.5 YR 4/4 = reddish brown, 2.5 YR 3/6 = dark red), pek azı da bejimtrak (10 YR 7/3 = very pale brown, 10 YR 8/3, 10 YR 8/4 = very pale brown, 2.5 YR 8/4 = pale yellow) renkte bir astara batırılmıştır.
Bazı kapların dış yüzeyinde yatay ve düz olarak renk farkı vardır. Bir çeşit bezek görünümü veren bu fark, kabın ikinci bir astara kısmen batırılması ile elde edilebileceği gibi, kaplar fırına pişirilmek için yerleştirildiği vakit iç içe konulmaları sonucunda bütün kap bedenlerinin ayni ısı ve ayni oksidasyon olanağına sahip olamamalarından da ileri gelebilir (örneğin krş. Lev. VII, 1 = I/74-312). Henüz kesin sonuca ulaşılmamasına rağmen, ikinci olasılığı daha kuvvetli bulmaktayız.
Çanak - çömleğin kendi renginde astarlı olanlarının bazıları açkılıdır; ancak büyük ço¬ğunluğu açkısız olanlar oluşturur. Kırmızı astarlı olanların hemen hepsi açkılanmıştır. Bej astara bastırılanların hiç birinde açkı izine rastlanılmadı.
b) h 1 ile yapılan kaplarda görülen formlar:
Kullanıldığı çağın hemen her türlü gereksinmesini karşılayacak nitelikte çeşitli formlar gösteren tüm, ya da parça halinde kaplar bulundu. Bu kapların hem zarif ve ufak olanlarında, hem de küplerde ve çömleklerde iyi bir işçilik izlenebilir. Formları arasında kadehler, maşrapalar, çaydanlıklar, testiler, çömlekler, küpler ve huni ayırdedilmiştir.
1 - Kadehler:
Bu hamurla yapılan kapların en zarif örneklerini kadehler oluşturur. Çok özenli ve ufak taneli (belki uzun süre dinlendirilmiş) bir kil ile (h 1 a ) çok hızlı dönen bir çarkta hazırlanmıştır. Kendi renginde bir astara batırıldıktan sonra pişmelerinde de büyük özen gösterilmiştir; renkleri pişme nedeni ile ekseriya pembe-beje dönmüştür [Munsell: 10 YR 6/3 = pale brown; 7.5 YR 6/6 = red¬dish yellow; 2.5 YR 6/6 = light red). Kadehlerde açkı izine rastlanmadı. Çok ince kenarlı örnekleri ile öteki kaplardan büyük ayrıcalık gösterirler.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder