Samsun – Çarşamba Hattı ve Terme’ye Temdidi
Samsun – Bafra Hattı ve Alaçam’a Temdidi
Samsun – Bafra Hattı ve Alaçam’a Temdidi
Yazan: Hüseyin Yakup KALGAY (Samsun – Sivas Hattı İşletme Müfettişi)
Gençliğin irfan rehberi ve mefkure tercümanı olmaya karar veren Ahali Gazetesinin (561) numaralı nüshasında Köse Ormanları Kereste Fabrikası marifetiyle Bafra’dan Engiz’e doğru yapılan dekovil hattının inşaatı ve bu hususta temenniyatı ihtiva eden satırları okudum.
Bu cihetten mamul kerestenin nakliye maliyet fiyatını düşürmek ve binnetice kerestenin satış fiyatını azaltmak diğer cihetten her mevsim için nakliyatı kolay bir şekilde yapmak için yapılmakta olan bu hat ikinci derecede ve ufak hamuleler için az suratlı vasıtalar olup bu babta biraz malumat ifasını faideli buldum.
Bu bahse temastan evvel Samsun – Çarşamba hattının Terme’ye ve yine Samsun’dan Bafra’ya ve Alaçam’a temdidi mevzularının (dar hatlar inşaat ve masarifatının anlaşılması nokta-i nazarıdan tetkik ediyorum.
Şöyleki; Samsun –Sivas hattının maruz kaldığı otomobil rekabeti Samsun sahil hattında daha kuvvetli ve kudretli olarak tecelli etmektedir. Terme ve Bafra hatlarının temdidi mevzuu üzerinde evvela bir otomobil rekabetini ve tesirleriyle neticelerini ve tesirlerini tetkik etmek icap eder. Bu husus hakkında ise Demiryollar Mecmuasının 73 ve 74 numaralı nüshalarında hayli malumat verilmiş olduğundan burada tekrara lüzum görmeden asil mevzua geçiyorum.
Otomobil rekabetini ve mumi münakale vaziyetini mütalaadan sonra Terme’nin ziraat, ticaret ve mahsulatı ile iktisadi cihetlerini ve temdit edilecek Terme hattının inşaat masarifini tetkik edelim.
Terme kasabası Çarşamba’nın kilometre uzağında ve denizden kilometre mesafede Terme Irmağı kenarında küçük bir kasabadır.
Kazanın şark ve cenup tarafları dağlık olup 2300 kilometre murabbaı olan mesahai şathiyesinin üçte ikisi ovadır. Arazisi çok mümbit ve mahsuldardır. Başlıca mahsulatı mısır, buğday, arpa gibi hububat ile pek meşhur olan pirincidir. Pirinç hasılatı senevi 1.000.000 kiloya baliğ olduğu söyleniyor.
Terme hattının inşası için evvela Çarşamba’da Yeşilırmak üzerinde büyük bir geçit kurmak zarureti vardır. 200 metre tulunde yapılması icap eden bu köprü geçildikten sonra arazi Terme’ye kadar arızasız olduğundan profili çok basittir. Binnetice inşaat masarifi de mühim bir yekun tutmayacaktır.
Tahmin edilen inşaat masarıfına gelince (takribi birhesapla:
Yeşilırmak Köprüsü 100.000 Lira (Muhammen Bedeli)
Tesviye-i Turabiye 100.000 Lira
Balast ve Ferşiye 25.000 Lira
İmalat-ı Sanaiye 10.000 Lira
Üç İstasyon ve bir hangar 25.000 Lira
Malzeme-i Ferşiye 125.000 Lira
İstimlak 20.000 Lira
Muhabere Tesisatı 5.000 Lira
Edevat-ı Müteherrike 40.000 Lira
TOPLAM 450.000 Lira
%10 İdare Teşkilat Masrafı 50.000 Lira
YEKUN 500.000 Lira olarak hesap edebiliriz.
Asgari bir tahminle yarım milyon liraya yapılabilecek olan bu hattın temin edeceği istifadenin (istifade hesabatına ait formüllere ve nazariyata tatbiken) tesbitimümkün değildir
Çünkü senelerce memleketin ikisadiyatı ile meşgul olmuş ve bu havaliyi pek yakından tanımış zevatın (Samsun-Çarşamba) kısmının inşası sırasındaki raporları ve tahminleri ile halen elde edilen neticeler arasında mühim farklar vardır. Bu ilk tatbikatta (Samsun – Çarşamba) kısmı için senevi 73.000 yolcudan73.000 lira ve (Çarşamba kazasının resmi kuyul ve istatistiklerine nazaran) senevi ithalat ve ihracat eşyası olarak 30.000 ton hamule naklinden de 140.000 lira hasılat elde edileceği tahmin edilmişti.
Halbuki, hat inşa edilerek işletmeye başladıktan sonra,
1927 senesinde 208.000 yolcudan 92.000 Lira,
1928 senesinde 227.000 Yolcudan 91.000 Lira,
1929 senesinde 258.000 yolcudan 90.000 Lira hasılat alınmıştır.
Bu netice tahmin edilen yolcu miktarına nazaran çok iyidir.
Yukarıdaki rakamlarda yolcu adetinin miktarı seneden seneye tezayüf ettiği halde hasılatının tenakusu sebebine gelince; kamyonlarla rekabet yüzünden yolcu tarifelerinde mükerreren yapılan tenzilattır.
Tenzilat derecesi %45’e karip olduğu halde senevi hasılattaki tenakus %1’i tecavüz etmemiştir. Bu nokta cidden teammüde şayandır.
Şurasıda ehemmiyetle kaydedilmelidir ki kamyonların gün geçtikçe artan faaliyeti böyle tedbirlerle karşılanmasaydı yolcu hasılatı evvelki seneler hasılatının nısfına ve belki de daha dununa inmesi muhakkaktır.
Yapılan tenzilatın çok mühim diğer bir faidesi de az bir ücretle seyahat suhuletini bulan halkın (hareket ve seyahat kabiliyetini) artırmış olmasıdır.
EŞYA NAKLİYATINA GELİNCE
1928 senesinde şya nakliyatı ancak 13.500 tona ve hasılatı da 63.000 liraya baliğ olmuştur. Bu miktar tahmin edilen miktarın yarısından da azdır.
Maahaza Çarşamba’nın ithalat ve ihracaatı evvelce tahmin edildiği gibi 30.000 ve hatta 40.000 tondan noksan değildir. Fakat Samsun liman ücretlerinin tesiri ile istihsalatın mühim bir kısmı nehir tarikiyle naklediliyor. İthalat eşyası perakende olarak vürut ve sevkedildiğinden gümrükten veya mağzalardan istasyona ve Çarşamba’da istasyondan mağazalara kadar hamaliye ve nakliye masrafı maliyet fiatını tezyit ettiğinden tüccar birkaç defa tahmil, tahliye ve hamaliye masrafını kazanmak için kamyonla nakliyatı tercih etmektedir. İhracat eşyasından doğrudan doğruya vapura yükletilecek büyük partiler bizzerur trenle sevk ediliyor.
Asgari ton kilo metrik ücreti olan 10 kuruştan %50 nispetinde tenzilat yapıldığı halde Samsun’a ait perakende eşya nakliyatı mağazalardan istasyonlara, istasyonlardan mağazalara nakil ve ücret ve mesariflerinin tesiri ile otomobillerle yapılmaktadır.
Sahil hattı müdürlüğü de büyük isabetle istasyon ve pazarlar arasında kamyon nakliyatına başlamış ve bu nakliyatı kurtarmağa muvaffak olmuştur.
Filhakika tenzili tarifeye tabi 50 kiloluk bir meyva küfesinin Çarşamba’dan Samsun’a nakli için 10 kuruş gibi pek cüz’i ücret alındığı halde bu küfenin Çarşamba’da Pazar mahallinden istasyon ve Samsun’da da istasyondan pazara nakli için de ayrıca 15 kuruş hamaliye veriliyor. Halbuki otomobiller böyle bir küfeyi 30 kuruşa naklediyorlar.
Demiryolu rekabeti için biraz daha fedakarlık ile hatta hiç ücret almasak bile kamyonların bu küfeyi hamal ücreti mukabili olan 15 kuruşa taşımaları mümkündür.
Binaenaleyh eşya tarifelerinde daha fazla tenzilatın ameli bir faidesi yoktur. Bu rekabete karşı gelebilmek için yegane çar demiryolunu perakende eşyanı alındığı ve sarfedildiği yerlere kabil olabildiği kadar yaklaştırmak halkı ve tüccarı tahmil ve tahliye ücretlerinden kurtarmaktır.
Hattın Terme’ye temdidi halinde en büyük mania Yeşilırmak Köprüsü yapılmış olacağından bu geçit Terme nakliyatını teminile beraber Çarşamba kazası nakliyatının da demiryoluna celbi emrinde en feyyaz bir amil olacaktır.
Bu Yeşilırmak geçitinin yapılması Samsun – Çarşamba Hattının Terme’ye temdidini bir zarureti kat’iye haline koymaya kafidir.
Kamyonlar taşıdıkları yük ve yolcunun can ve malını emniyeti hususunda hiçbir güna kontrole tabi değildirler. Bunların Çarşamba – Terme arasında alacakları hamuleyi getirip Çarşamba’da trenlere teslimlerini beklemek büyük bir safdillik olur.
Samsun Sahil Hattının imtiyaz mukavelenamesinde gösterilen hudutlar hattın tam ve mütekamil şeklidir ve bu şekil kıymetli ve ilmi bir tetkik neticesidir. Bundan dolayıdır ki hattan azami istifade ancak bu merhalelere vardığı zaman kabil olacaktır.
Hattın Terme’ye temdidi Samsun –Çarşamba kısmı için hayati bir kıymete haiz olduğu şayanı ehemmiyet bir işletme masrafı yapılmaksızın bugünkü hasılatın %50 nispetinde tezayüdü kuvvetle muhtemeldir.
Halen Kös Ormanları Fabrikasının faaliyete başlamış olmasından dolayı Samsun –Bafra – Alaçam kısmı da büyük bir ehemmiyet almıştır.
Halen bile nakliye ücüratının ucuzluğu güzergahtaki zirai faaliyeti bir misli daha artırmış ve halkta da kuvvetli bir kazanç hissi uyandırmıştır.
Samsun – Çarşamba kısmının inşası zamanına kadar en iptidai vesait ile çalışan zürra nakliye kuvvetinden azami istifadeye başlamış ve bu yüzden istihsalat birkaç misli artmıştır. Bu zira inkişaf şayanı memnuniyet bir halde devam ediyor.
Tabiatın bu havaliye bahşettiği pek yüksek feyiz kabiliyetinin inkişafına yegane amil Sahil Demiryolu olmuştur. Hattın bir metre uzamasının memleket hesabına büyük bir menfaat kaydedeceği şüphe göstermez bir hakikattir.
Ticaret Odasının ve alakadarlarının verdiği malumata nazaran Terme’nin senevi hasılat miktarı şudur;
1.000 Ton Pirinç
10.000 Ton Mısır
1.500 Ton Fasulye
500 Ton Muhtelif
Çarşamba kazasının senelik hasılatı da 50.000 tonu mütecavizdir. Fakat istihsalatın mahreç yolu yalnız Sahil Hattı değildir. Terme kasabası sahile pek yakın olduğundan nakliyat Terme Çayı vasıtası ile denizden yapılmakta ve pek yakın olan Ünye istikametine de ihraç edilmektedir.
AHALİ GAZETESİ
11 Temmuz 1932
Sayı: 562
