Dünya kültür mirası listesindeki 754 kültür varlığının 37’sinin endüstri mirası olduğu göz önüne alındığında bu yapılara verilmesi gereken değerin ne derece önemle üzerinde durulması gereken bir koruma konusu olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Endüstri mirası belirli dönemlerdeki üretim şekli ve çalışma biçimi yansıtan yapılar olduklarından dolayı, bulundukları yerleşimlerin sosyo-ekonomik yapısı hakkında önemli ipuçları veren yapı türleridir.
TEKEL BİNALARI VE ANALİZLERİ(TEKEL BUILDINGS AND ANALYSIS)
Devletçi tutum sonucu Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’na göre birçok fabrika binası inşa edilmiştir ve bu fabrikalar endüstri yapıları içinde önemli yer tutmaktadırlar. Fonksiyonun biçimlendirdiği bu fabrikalar, uluslar arası mimarlık özellikleri gösteren tesisler içinde yer almışlardır. Bu bağlamda diğer tesis ve binaların yanında Tekel’e ait depo ve üretim merkezleri de yapılmıştır [9].Tekel yapıları, Giulio Mongeri’nin 1928’de tasarladığı Ankara İnhisarlar (Tekel) Baş Müdürlük Binası, Tahir Tuğ’un 1934’de tasarladığı Antalya İnhisarlar (Tekel) İdare Binası, 1935’de Konya, 1937-38’de Afyon İnhisarlar İdare Binası, 1937-38’de Sedad Hakkı Eldem’in tasarladığı Ankara İnhisarlar Umum Müdürlük Binası gibi birçok kentte inşa edilmişlerdir [9].
Karadeniz bölgesinde üretimi durmuş olan Tekel Tütün İşleme ve Sigara Fabrikası yerleşkelerinden Samsun 1887, Trabzon 1951–1965 ve Akçaabat 1915–1970 yıllarında inşa edilmişlerdir. Samsun yerleşkesi mimarı hakkında yapılan araştırmalar sonucunda bir bilgiye ulaşılamamıştır. Trabzon yerleşkesinin ise, 1951 yılında yapılan kısmın müteahhidinin Gümüşhaneli Ali Bey, 1965 yılında yapılan kısmının müteahhidinin Artvinli Hilmi Bey olduğu anlaşılmıştır. Akçaabat yerleşkesinin 1915yılında yapılan kısmı için herhangi bir bilgi edinilememiş, ancak 1970 yılında yapılan 4. Blok’un mimarının Vedat Çelik, müteahhidinin Hayati Cebeci olduğu saptanmıştır. Günümüzde Samsun, Trabzon ve Akçaabat’ta bulunan yerleşkeler konumlandıkları yerlerdeki belediyelerin mülkiyetindedirler [7]. Samsun yerleşkesi için 2005 yılı başında başlatılan restorasyon ve yeniden işlevlendirme çalışmalarının 2007 yılında tamamlanması düşünülmektedir. Trabzon yerleşkesi için, belediyece yeniden işlevlendirilmesi yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Akçaabat yerleşkesi için ise, Karadeniz Teknik Üniversitesi’ne ait bir fakülte açılması için 2005yılında üniversiteye devredilmiştir.
Bu bölümde Samsun, Trabzon ve Akçaabat Tekel Binaları tek tek ele alınarak, mevcut durum ve binalar hakkında konumsal özellikler, mimari analizler ve yapılan çalışmalar her kent için ayrı ayrı verilecektir.
Samsun Tekel Yerleşkesi(The Settlement of Samsun Tekel)
Samsun kenti, merkez Kale mahallesinde bulunan Samsun Tekel Tütün İşletme ve Sigara Fabrika yerleşkesi günümüz mülkiyeti Samsun Belediyesi’ne aittir. 1887 yılında inşa edilen yerleşkenin Fransız döneminde yapıldığı tescil fişlerinde belirtilmektedir[10]. Yerleşke 5 bloktan oluşmaktadır (Şekil 1). Yerleşke yaklaşık 9321 m2 lik bir alan üzerinde konumlanmaktadır. Konumlandığı alan Samsun’un merkezi sayılabilecek 19 Mayıs Bulvarı üzerindedir. Batısında Samsun Kültür Müdürlüğü, doğusunda ordu evi, güneyinde İslam Diyanet Sitesi ve cami, kuzeyinde sosyal sigortalar iş hanı bulunmaktadır. Samsun Tekel Yerleşkesi’nde A-B Blok’u birçok binadan oluşan binalar topluluğudur. İç içe iki avlu etrafında birçok bina sıralanmaktadır. Fabrikayı oluşturan binalar genellikle iki ve üç katlıdır. Önceden bu avluda yer alan yemekhane ve kreş binaları daha sonradan yıkılarak boşalan bu alan günümüzde açık otopark olarak kullanılmaktadır. İki katlı ve üç katlı olan bu binalardan birbirlerine birinci katta geçiş imkanı vardır. Üç katlı binanın ana girişi zemin katta ve avlunun güney cephesinde yer almaktadır. İki katlı olan binaların girişi güney cephesinde bulunan ikişer giriş kapısı ile sağlanmaktadır. Ayrıca burada bulunan avluda da yer alan giriş kapıları ile giriş sağlanır. Üç katlı binanın giriş katı, birinci ve ikinci katı aynı olmakla birlikte, iki merdiven ve iki asansörle katlar arasında sirkülasyona olanak vermektedir. Katlar kolonatlı bir sistemle geçilen yekpare bir alan ile, üç alandan oluşmaktadır. İki katlı olan bölümler ise, avlu etrafında çevrelenmektedirler. Bu bölümler ofis birimleri olarak kullanılmaktadırlar ve katlar arasındaki bağlantı içten ve avludan merdivenlerledir. Samsun Tekel Binası A-B Blok boşaltılmış ve kullanılmamaktadır (Şekil 2-5).
Samsun Tekel yerleşkesi C ve D Blok 4 katlıdır. İki blok arasında, tek katlı bir bina daha bulunmaktadır ve bu binanın içinden C ve D Bloklarında iki noktadan geçişler mevcuttur. C Blok ana girişi doğu ve kuzey cephesinden olmak üzere iki noktandır. Zemin kat ve diğer katlar kolonlarla geçilmiş, bölücü duvarı olmayan, yekpare alanlardır. Katlar arasındaki bağlantı, doğu cephesindeki giriş kapısının açıldığı merdivenle ve bu merdivenin simetriğinde bulunan diğer bir merdivenle sağlanmaktadır. D Blok ana girişi ise, doğu cephesinde yer almaktadır. Zemin kat iki bölümden oluşmaktadır ve üst katlar ise kolonlarla geçilmiş bütüncül mekanlara sahiptir. Katlar arasında bağlantı birbirine simetrik yerleşmiş, iki merdiven ile olanaklıdır.C-D Blok da diğerleri gibi boş ve kullanılmamaktadırlar (Şekil 6-8). Samsun Tekel yerleşkesi E Blok 5 katlıdır. Ana giriş batı cephesinden sağlanmaktadır. Zemin kat ve diğer katlar yekpare alanlardır. Katlar arasındaki bağlantı merdivenle sağlanır. Diğer binalar gibi bu da boşaltılmıştır
(…)
Üç yerleşkenin de konumlandıkları yerlerde bulunan belediyelerin mülkiyetinde olduğu ve zaman içinde değerlendirilmediği, yeniden işlevlendirilmeleri yönündeki çalışmaların zaman zaman başlayıp, zaman zaman devam etmediği gözlenmektedir. 2005 yılı itibariyle üç yerleşke için de çalışmalar yeniden başlatılmıştır. Üç yerleşkeden biri tek blok diğerleri 4 ve 5 bloktan oluşmaktadır.
Bu yerleşkeler bulundukları illerde konumlandıkları yer itibariyle merkeze yakın noktalarda yer almaktadırlar. Ayrıca ulaşım ağı da bu yerleşkelere yakın noktalardadır. İlk işlevleri olarak güvenlik, idari birimler, ıslak hacimler, sigara üretim ve depolama alanları her üç yapı için de ortaktır. Bunun yanı sıra, kreş Trabzon ve Samsun, sığınak Trabzon, yemekhane ise Akçaabat ve Samsun Tekel Sigara Fabrikası ve binalarında yer almaktadır.
Yapım sistemi olarak, betonarme ve kagir yapım sistemleri ile inşa edilmişlerdir. Kolon, duvar, döşeme ve çatı elemanları detayları açısından bütün yerleşkeler sırasıyla verilecektir.
Samsun Tekel yerleşkesi, AB blok kolon elemanı, kare kesitli, 20×20 cm. boyutlarında betonarmedir. Dış duvar elemanı, 75 ve 40 cm olmak üzere taştır. C-D blokları kolon elemanı, kare kesitli, 20×20 cm. boyutlarında betonarmedir. Dış duvar elemanı, 60 cm olmak üzere taştır. E blokta ise kolon bulunmamakta, dış duvar elemanı 60 cm. taştır. Bütün blokların döşeme elemanı ahşap, çatı örtüleri alaturka kiremittir.
Trabzon Tekel yerleşkesi, kolon elemanları yarıçapı25 cm. olmak üzere daire kesitli ve betonarmedir. Artan yük ve zemin emniyetinden dolayı bazı bölümlerde yarıçapı 50 cm. olarak yenilenmiştir. İç duvar 20 cm., dış duvar 50 cm. olmak üzere betonarmedir. Döşeme elemanı, tütün işleme, depolama ve idari birimlerde ahşap, koridorlar taştır. Çatı örtüsü alaturka kiremittir.
Akçaabat Tekel yerleşkesi, 1.blok kolon elemanı, kare kesitli, 15×15 cm. boyutlarında ahşaptır. Dış duvar 60 cm. taştır. 2. blok kolon elemanı, kare kesitli, 15×15 cm. boyutlarında betonarmedir. Dış duvar 75 cm. taştır. 3. blok kolon elemanı, kare kesitli, 25×25 cm. boyutlarında ahşaptır. Dış duvar 60 cm. taştır. 4. blok kolon elemanı, yarıçapı 30 cm olmak üzere daire kesitli betonarmedir. Dış duvar 20 cm. betonarmedir. Bütün blokların döşeme elemanı ahşap, çatı örtüleri alaturka kiremittir.
DEĞERLENDİRME (EVALUATION)
Endüstri yapılarının korunarak yeniden kullanımı anlayışı 1794 yılında dünyanın ilk teknik müzesinin Paris’te açılmasıyla olmuştur. Ancak endüstri arkeolojisinin kavram olarak koruma tarihçesine girişi ve yoğun olarak kullanılmaya başlaması 1970’lerdir. İlk uluslararası endüstri arkeolojisi kongresi 1973’te Ironbridge’de yapılmıştır. Endüstri yapılarının yeniden kullanımı için bilinen ilk örneklerden biriside 16. yy.’a tarihlenen Nürnberg’deki bir depo binasıdır [13]. Dünya kültür mirası listesindeki 754 kültür varlığının 37’sinin endüstri mirası olduğu göz önüne alındığında bu yapılara verilmesi gereken değerin ne derece önemle üzerinde durulması gereken bir koruma konusu olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Endüstri mirası belirli dönemlerdeki üretim şekli ve çalışma biçimi yansıtan yapılar olduklarından dolayı, bulundukları yerleşimlerin sosyo-ekonomik yapısı hakkında önemli ipuçları veren yapı türleridir. İngiltere, Fransa, Almanya gibi sanayi devrimine ev sahipliği yapmış ülkelerde sayısı 100’ü aşan tescil edilmiş endüstri yapısı bulunmaktadır. TICCIH’in (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage) 1985 yılı raporuna göre, İngiltere’de 14000, Avusturya’da 254, İsveç’te 200, Polonya’da 400 civarında tescil edilmiş endüstri anıtı bulunmaktadır
TICCIH endüstriyel mirası ve özel danışmanını ICOMOS a tanıtan bir dünya organizasyonudur. Rusya’da 2003’deki TICCIH toplantısına katılımcıların çoğunluğu, endüstriyel aktiviteler için inşa edilen bina ve yapılar, onlarda kullanılan yöntem ve araçlar ve konumlandıkları yer ve şehirlerin, bunlarla birlikte bütün diğer somut ve somut olmayan göstergelerin temel bir öneme sahip olduğunu ileri sürmüşlerdir. Her birinin çalışması gerektiği, tarihçelerinin öğretilmesi gereği, anlamları ve önemlerinin araştırılması gereği ve herkes için açık hale getirilmesi ve önemli olan ve karakteristik örneklerin Venedik Tüzüğü ile bağlantılı olarak günümüz ve geleceğin kullanımı ve yararı doğrultusunda saptanması, korunması ve güçlendirilmesi gereği vurgulanmıştır [15]. Endüstri yapılarının sanat değerini anlamada, bu yapıların yapıldıkları dönemle ne denli ve nasıl ilişkili olduğunu kavramak önemli bir konudur. Bu bağlam-da, bu yapılara önerilecek yeni işlevlerin ve içlerinden uygun olanının seçimi aşamasında yapılacak değerlendirmelerin kapsamı ve sınırlarının iyi belirlenmesi gerektirmektedir [13]. Cherry (1993) endüstriyel mirasın tespitinde ve korunmasında izlenecek yolu şu başlıklar altında toplamaktadır [16]:
•Endüstriyel yapının saptanması ve tanımı
•Detaylı veri toplama
•Karşılaştırmalı incelemeler yapma ve bildirim
•Seçim
•Tartışmaya açıp karar verme
•Koruma
Endüstri yapıları kapsamına giren ve bu çalışma kapsamında da incelenmiş olan Tekel Sigara Fabrikaları ve Binaları’nın yeniden işlevlendirilmesi kapsamında, Cibali Tütün Fabrikası’nın Kadir Has Üniversitesi olarak dönüştürülmesi ülkemizde bulunan başarılı olarak nitelendirebileceğimiz bir örnektir. Bu yapı için 1998 yılında rölöve, restitüsyonve restorasyon projeleriyle başlayan çalışmanın restorasyon süreci 2000 yılında devam etmiş ve bu proje 2002 yılında sonuçlanmıştır.
Bu yazı kapsamında değinilen üç Tekel Sigara Fabrikası binaları da günümüzde kullanılmamaktadır. Samsun 1998, Trabzon Ağustos 2004 ve Akçaabat 2002 itibariyle orijinal işlevlerini kaybetmiş olan yerleşkelerdirler. Geçen zaman içinde değerlendirilmeyen yapılar, kullanılmayan her yapının bir gün yok olacağı düşünülürse yok olmaya mahkumdurlar. Bu yerleşkelerde yapılan incelemeler de bunu ortaya çıkartmaktadır. Her birinde oluşmaya başlayan hasarlar, yapıların gün geçtikçe eskimesi, geri dönüşü olmayan bir süreç içinde yok olmaya terk edilmesi, tahrip olması ve unutulması, değerlendirme kapsamına alınmaması endüstri mirası açısından büyük kayıpların oluşmasına sebep olacaktır. Sonuç olarak gelinen noktada bu üç yerleşke içinde bulunan yapılar için uygun işlevlerin belirlenmesi ve ivedilikle restorasyon süreçlerinin başlaması gerekmektedir. Bu bağlamda, restorasyon süreci başlamış olan Samsun Fabrika binasının hızlı bir şekilde yeni işleviyle kente ve kentliye kazanımının sağlanması, Trabzon Fabrika binası için uygun işlevin belirlenip çalışmaların başlaması, Karadeniz Teknik Üniversitesi’ne devredilmiş olan Akçaabat Fabrika binası için de, yeni işlevi için detaylı projelerin üretilmesi gerekmektedir. Uygun yeni işlevlerin belirlenmesinde kent ihtiyaçları ve yapıların yakın çevrelerinin kentsel özellikleri dikkate alınmalıdır. Çünkü yapıların konumları yeni işlevlerin belirlenmesinde önemli bir etken olacaktır. Ayrıca fiziki özellikleri ve mekan kurgusu da bir başka önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Verilecek yeni işlevde titizlikle davranılıp, rasgele olmadan, çeşitli kamuoyu yoklamaları ve analizleri sonucunda en uygun işlev seçilmelidir. Bu işlevin binanın bundan sonraki geleceğinde sağlayacağı katkılar göz ardı edilmemelidir.
Fabrika amacıyla yapılmış ve günümüzde atıl durumda olan bunlar ve benzeri yapıların yeniden kullanılmasının önemi vurgulanmalıdır. İşlevini kaybetmiş bu tip yapıların başlayan ya da başlatılmış olan restorasyon ve yeniden işlevlendirme süreçleri ile, ekonomik, sosyolojik ve psikolojik katkı sağlayacak şekilde sonuçlanması için yapılması gerekenlerin dikkatlice üzerinde durulmalıdır. Geri dönüşü olmayan hatalar yapılmamalı ve bu tip yapıların geleceğe başarılı bir şekilde taşınması sağlanmalıdır. Bu noktada, John Steinback’in “Biz bizim olduğumuzu geçmişimiz olmadan nasıl bileceğiz” sözü, geçmişten izler taşıyan, tarihi, sosyolojik, teknolojik arka planı olan endüstri yapılarının geleceğe taşınmasında üzerinde dikkatle durulması gerektiği yönünde olumludur. Bu çalışmanın bunlar ve bunlara benzer endüstri binalarına bakış açısını değiştirmesi ve değerlendirme kapsamına alınması yönünde olumlu bir adım olduğu düşünülmektedir.
KAYNAKLAR (REFERENCES)
1. Stinbeek, J., Gazap Üzümleri (The Grapes ofWrath), çev. Gülen Fındıklı, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005.
2. Barış, Y. İ., Sigara ve Gençlik, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997.
3. Sapan, H., “Türk Tütününde Fiyatlandırma Politikası”, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.
5. Anonim, Tütün, Meydan Larousse, C.12, 1973.
7. Tekel Genel Müdürlüğü.
9. Aslanoğlu, İ., Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı:1923- 1938, ODTÜ Mimarlık Bölümü Yayınları, Ankara, 2001.
10.Samsun Anıtlar Kurulu, Tescil fişleri, Dosya No: 55-00 / 190.
11.Sert, A., “Endüstri Binaları’nın Yeniden İşlevlendirilmesi: Karadeniz Bölgesi Tekel Binaları’nın Analizi ve Yeni İşlev Önerileri”,Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2004.
12.Sümerkan, M. R., Fotoğraf arşivi.
13.Köksal, G., “Yeniden Hayat Bulan EndüstriYapıları”, Domus, No:8, 68-71, 2000.
14. Council of Europe, Architectural Heritage Reportand Studies, Situation of the Technical and Industrial Built Heritage in Europe, Strasbourg, 1985.
16.Cherry, M., “Identification of the Industrial Heritage:Objectives and Methods”, Architectural Heritage: Inventory and Documentation inEurope, Cultural Heritage, No 28, 95-97,Council of Europe Press, Strasbourg, 1993.
/Hamiyet ÖZEN ve Arzu SERT
Mimarlık Bölümü, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder