YÜMAKIİ FORMASYONU (Ky)
Dağılım ve Konumu:
Pontitlerde geniş alanlara yayı-lan bu kayaçlar, araştırma bölgesinde Körpegöl, Kürtlü, Cüremen, Yumaklı, Hızarbaşı, Aladum ve Nusraklı yörele-rinde yüzeylerler. Kuzey ve doğuya doğru yayılım alanı daha da genişler. Yumaklı formasyonu, Körpegöl güneyinde fosilli ÜstPermiyen kireçtaşları üzerinde açısal uyumsuzlukla durur.Taban konglomerası araştırma sınırları içerisinde saptanamamıştır. Formasyonun üstüne Maestrihtiyen yaşlı Tersakanformasyonu bulunur. Etkisi arasında açışız uyumsuzluk vardır.
litoloji:
Yumaklı formasyonu, kumtaşı, şeyi, marn, killi kireçtaşı ve kongolmera ardalanmasından oluşur. Konglomeranın bileşenleri, bölgedeki yaşlı kayaçlardan oluş-muş olup, killikireçli bir çimento ile birbirine bağlanmıştır. Bu çakıllar yanında iyi yuvarlanmış, pembemsi gri renkligranit çakılları ve radyolarit parçaları bulunur. Cüremen ve Yumaklı bölgelerinde konglomeralardaki boylanma oldukça düzenli bir şekilde devam eder. Çakıllar çoğunlukla iyi yuvarlanmış olup, çapları 10-15 cm.'ye kadar varmak-tadır. Formasyon içindeki kumtaşlanna ait katman kalınlıkları yer yer 1 m.'yi geçer. Katmanlarda çapraz katmanlanma, dalga izleri, akıntı yapıları ve türbiditler olağandır.
Kumtaşı bileşenlerinin çoğunluğunu kuvars oluşturur. Bunun yanında plajioklaz, ortoklaz, glaukonit, mika ve kloritler yer alıp, kalsit çimento ile çimentolanmışlardır. Flişfasiyesi şeklinde oluşan Yumaklı formasyonu, Kürtlü, Hızarbaşı, Nusratlı vadisinde çoğunlukla marn, şeyi ve bunlarla ara katmanlı ince taneli kumtaşlarını kapsar. Bunlar, bölgede formasyonun stratigrafi bakımından alt düzeylerini oluşturur. Kayaçlar, üste doğru kumtaşlarına geçer. Lâdik - Şıhlı yolu boyunca ve Terzili - Cüremen köyleri arasında kumtaşları ile arakatmanlı olarak yeşil renkli ignimbritler bulunur. Bunlar, sedimantasyon sırasında, denizaltı volkanizması ile oluşmuş kayaçlardır. Oksitlenmiş bileşenlerinin çapı 0,5 cm.'ye varan, kuvars taneleri, feldspat ve mika içeren kumtaşları, Yumaklı formasyonunun üst düzeylerini oluştururlar. Çoğunlukla si-lis çimentolu olan bu konglomeratik kumtaşları, Kürtlü, Hızarbaşı ve Aladum köylerinin kuzeyinde yükselen tepelerde yüzeyler. Pontitlerde kalınlığı büyük boyutlara erişen formasyonun, inceleme alanında yapılan ölçülü kesitte 1200 m. Lik kalınlığa eriştiği saptanmıştır.
Fosil Topluluğu:
Kürtlü, Hızrabaşı yöresinde, flişin altdüzeylerini oluşturan şeyi ve marnlar içerisinde şu fosillersaptanmıştır: Globotruncana linnei (d'Orb.), Globotruncanacf. lapparenti (Brotz), Globotruncana apeninica (Renz),Globotruncana spephani (Grand.), Globotruncana lapparenti(Brotz), Globotruncana helvetica (Bolü), Globigerina creta-cea (d'Orb).
Yaş:
Senomaniyen-Turoniyen.
Yumaklı, Cüremen ve Aladum köyleri yöresinde, formasyonun üst düzeylerinden alman örneklerden ise, Gümbelina globulosa (Ehrenberg), Giobotruncana arca (Cushm.)ıGlobotruncana lapparenti tıicarinata (Quer.)ı Globigerinaeretacea (d'Orb.) fosilleri saptanmış olup, bunlar Alt Senoniyen (Koniasiyen) yaşını vermektedir.
Ortamsal Yorum:
Bir sin-orojenik fasiyes olan fliş, neritik ortamdan batiyal ortama kadar her çeşit sedimantasyon ortamında oluşmaktadır. Orojenik fasiyes olduğuna göre de, sedimantasyon ortamı oldukça hareketli, denizdibi çökmeleri hızlı, çevrede erozyon şiddetlidir. Pontitlerde geniş yayılım gösteren bu kayaçlar da böyle bir ortamın oluşuklarıdırlar.
ÇEVÎRME FORMASYONU (Kç)
Dağılım, ve Konumu:
Karaömer dağında Tepeyayla, Yukarısugözü yaylası, Çevirme Yöresi, Kozlucayaylası,Destek boğazı ve Kocapınar köyü doğusunda küçük alanlarda yüzeyler. Araştırma bölgesinde bu formasyonun, Yumaklı for-masyonu ile bir ilişkisi görülmemiştir. Karaömer dağındaDoğdu formasyonu üzerine açılı uyumsuzlukla gelir.
litoloji:
Formasyon çoğunlukla şarap renginde, yer yer zeytin grisi renginde, killi kireçtaşlarından oluşmuştur. Kocapınar köyü batısında (Düztepe) ve Karaömer dağın-da kireçtaşlarıyla ara katmanlı olan ve 5-6 m. kalınlık gös-teren, yeşil renkli ignimbritler yüzeylemektedir. Çevirme, tkigürgen ve Cami tepe'de altta mavi-grimarinlar ve onun üstünde şarap renginde, killi kireçtaşları bulunur. Destek Boğazında ise, iki fay arasında kalmış, ezilmiş, parçalanmış bir durum gösterirler. Bu bölgede katmanlanmaya paralel, yeşil renkli andezit tüfleri bulunur. Formasyonun kalınlığı, Camitepe yöresinde yapılan ölçülü kesitte, 175 m, olarak saptanmıştır.
Fosil Topluluğu:
Kireçtaşları, yüzeylediği hemen her yerde bol fosil içermektedir. Alman örnekler içerisinde §ufosiller saptanmıştır: Globotruncana tricarinata(Quer.),Globotrımcana cf. ventricosa (White), Globotruncana lappa-renti (Bolli), Globotruncana concovata (Brotz.), Globotrun-cana arca (Cushm.).
Yaş:
Saptanan bu fosillerle, formasyonun yaşı, Seno-niyen olarak saptanmıştır.
Ortamsal Yorum:
Formasyonu oluşturan kayaçlar, sakin ve derin bir denizin ürünüdür. Kireçtaşları ile arakatmanlı olarak bulunan ignimbrit ve andezit tüfleri, bölgenin zaman zaman hareketlilik kazandığını gösterirler.
TERSAKAN FORMASYONU (Kt)
Dağılım ve Konumu;
Bu formasyon, inceleme bölge-sinde iki ayrı sahada yüzeylemektedir. Bunlardan birincisi Tersakan vadisinin güney ve kuzeyi, ikincisi ise, Yeşilırmak vadisi ile Ilıca ve Kırkharman köyleri arasıdır.Tersakan Formasyonu, Ilıca yöresinde bir taban konglomerası ile kristalin şistler üzerinde açılı uyumsuzlukla bulunur. Hacılar dağına ise Yumaklı formasyonu ile aralarında açışız uyumsuzluk vardır. Bölgede Üst Kretase boyunca çökelen kayaçlarrın diğer yaşlardaki kayaçlarla ilgilerine bakıldığında, Üst Kretase'de aşamalı bir transgresyonun oluştuğu görülür.
litoloji:
Formasyonu oluşturan kayaçlar, Ilıca mahallesinde bir taban konglomerası ile başlar. Konglomeralar, sarımsı renklidir; bileşenleri iyi yuvarlanmış olup, çapları30 cm.'ye kadar ulaşır. Bileşenler, başlıca granit, gnays, metakuvarsit, çeşitli şist parçaları, diyabaz, Permiyen ve Jura yaşlı kireçtaşı çakılları, radyolarit, grovak ve gabro çakıllarından oluşur. Çakıllar arası bağlayıcı madde çoğunlukla kireçli, az oranda da demirli killerdir. Konglomeralar üste doğru bol muskovit içeren kumtaşlarına geçer ve kum-taşı şeyi ardalanması ile sürer. Bölgede sedimantasyonla yaşıt bazalt, andezit, andezitik bazaltlar, tüf ve aglomeralar yer yer yüzeylerler. Hacılar dağmda, Mutemet, Günkoru, Deliahmetoğlu köyleri yörelerinde yüzeyleyen formasyon, kumtaşı, şeyi,az oranda konglomera ve bunlarla yaşıt olan ve çoğunluğu oluşturan andezit, bazalt lavları ile volkanik breş, tüf ve volkan camlarından oluşmuştur. Salur köyü yöresinde volkanitlerin oranı azalır, tüf, kumtaşı ve şeyller çoğunluk kazanır. Lâdik istasyonunun güneyinde Çadırkaya, Karageçmiş ve Yenice bölgelerinde sedimanter kökenli kayaçlar çok azalır, tüf, anglomera ve bunlar arasında az miktarda şeyller bulunur.Tersakan formasyonu volkanik kayaçlarla yüklü filişfasiyesinde gelişmiştir. Sedimantasyon sırasında denizaltı volkanizması etkin rol oynamış ve daha önce belirtilen kayaçlar oluşmuştur.Günkoru köyü yöresinde yapılan öyçülü kesitte, bu formasyonun kalınlığı 300 m. olarak saptanmıştır.
Fosil Topluluğu:
Lav, tüf ve anglomeralarla ara kat-manlı olarak bulunan maralı düzeylerden alman örneklerdeşu fosiller saptanmıştır: Globotruncana lapparenti tricari-nata (Quer.), Globotruncana lapparenti coronata (Bolli),Globotruncana lapparenti (Bolli), Gîobotruncana globigeri.noides (Brotz.), Globotruncana sp., Globigerina sp,
Yaş:
Maestrihtiyen.
Ortamsal Yorum:
Formasyonu oluşturan kayaçlar, neritik ve batiyal ortamın ürünü olup, oldukça hareketli bir denizde çökelmişlerdir. Yaygın olan denizaltı volkanizması bu hareketliliği daha da arttırmıştır.
LÂDİK FORMASYONU(Tl)
Dağılım ve Konumu:
Güneyde Karaömer dağı, kuzey-de Lâdik düzlüğü arasında kalan alanda yüzeyler. Doğu sınırı, Telisayağı batısında yer alan bir fayla sona erer. Batıda Suluova ve Amasya'ya doğru genişleyerek devameder.Lâdik formasyonu, Lâdik - Hamamayağı yolu üzerinde(Lâdik'ten 5 km. kuzeybatıda) Permiyen, Ayvalısokağı yöresinde de Senoniyen yaşlı kireçtaşları üzerine bir taban konglomerası ile açılı uyumsuzlukla gelir. Çamlıköy yöresinde Doğdu formasyonu üzerine kumtaşı ve marnlarla gelir ve aralarında yine açılı uyumsuzluk vardır. Lâdik yöresinde Akdağ formasyonu ile, Karaömer dağında da Doğdu formasyonu ile aralarındaki ilişki faylıdır. Formasyonun Üst sunır, karasal neojen çökelleriyle sınırlanır.
litoloji:
Bir taban konglomerası ile başlayan formas-yon, üstte doğru volkanik kayaçlarla ara katmanlı olarak bulunan sarımsı renkli kumtaşlarma, şeyllere ve maralı düzeylere geçer. Konglomeralar, kötü boylanmalı ve ça-kılları iyi yuvarlanmış olup, granit, gnays, bazalt, aglomera parçaları, Permiyen, Jura ve Kretase yaşlı kireçtaşları çakıllarından oluşmuştur. Çakıllar arası bağlayıcı madde, zayıf olup, demirli-killi bir maddeden yapılmıştır. Kocapmar - Kürümköy arasında kumlu kireçtaşları ile ara katmanlı olarak andezit lav ve tüfleri bulunur. Yarımca, Kızılsini, Lâdik güneyi, Büyükkızoğlu ve Çakırgümüş yörelerinde sarımsı-beyaz kumtaşları, formasyon içindeki diğer kumtaşlarından ayrı bir litolojiye sahiptir. Kalsit çimento ile birbirine bağlanan parçacıklar çoğunlukla kuvars, az oranda da muskovit ve feldspattan oluşmuştur. Formasyon içinde ayrı bir düzey oluşturan bu kayaçlar üzerine mavi marnlar, tüfler ve bazalt lavları vardır. Lâdik güneyinde, Fındıklı sırtı ve bunun doğu-batı uzantısı boyunca iri kuvars parçalarından oluşmuş (çapları1 mm. - 1,5 cm.) konglomeratik kumtaşları bulunur. Bu kayaçlar, oldukça sert ve silis çimentoludurlar. Kuzeye doğ-ru tedricen ince taneli kumtaşı ve şeyllere geçer. Daha üst düzeylerde (Çakırgümüş ve Andıran yaylaları yöresi), makroskopik olarak gabroya benzeyen kumtaşları bulunur. Bu kumtaşları oluşturan malzeme, hemen yörede yüzeyleyen gabrolardan sağlanmıştır. Lütesiyen boyunca meydana gelen denizaltı volkanizması özellikle araştırma bölgesinin doğusunda etkin olmuş-tur. Cüce, Küpecik ve Soğanlı köyleri ile îki gürgen yaylası yöresinde sedimanter kayaçlar yok denecek kadar azdır. Bu bölgede altta volkanik breşler, üste doğru bazalt porfiritve tüf dizilimi şeklinde devam eder. Bunların da üstünde kumtaşı ve şeyi ardalanması izlenir. Bu formasyonda, Lâdik'ten başlayıp, Karaömer dağı'na doğru yapılan ölçülü kesitte 600 m.'lik bir kalınlık saptanmıştır.
Fosil Topluluğu:
Kocapmar ve Kürüm köyleri bölge-sinden alman kireçtaşları içerisinde şu fosiller saptanmıştır: Assiîina praespîra (Douv.), Miscellana miscella (d'Orb.),Nummulites sp. Bu fosiller yanında Senoniyenden taşınarakgelmiş foraminiferalar da aynı örnek içinde bulunmaktadır.
Yaş:
Daha önceleri bölgede araştırma yapan Blu-menthal (1945), bu kayaçları, Ldyas olarak yaşlandırmış ise de, formasyonun kesin yaşı, Lütesiyendir.
Ortamsal Yorum:
Lâdik formasyonunu oluşturan kayaçlar, oldukça hareketli bir ortamın ürünüdür. İklim nisbeten sıcak, bölgedeki erozyon şiddetli, jeosenklinal tabanının çöküşü hızlıdır. Sedimantasyon sırasında, denizaltı volkanizması da geniş çapta etkinliğini sürdürmüştür.
ÇERKEŞ FORMASYONU (Tç)
Havza, Lâdik ve Taşova yöresinde yüzeyleyen bu formasyona ait kayakların, Çerkeş yöresi kayaçları ile aynı özellikleri göstermesi (öztürk, 1968) nedeniyle, bu bölgedeki kayaçlara da aynı formasyon adı verilmiştir. Lütesiyen sonunda meydana gelen orojenik ve epirojenik hareketlerle bölgede yükselme ve çökmeler olmuş ve bu çöküntüler sonucu yeni karasal sedimantasyon ortamları oluş-muştur. Bölgede oluşan bu karasal sedimanları iki üyeye ayırarak inceleyeceğiz.
Ayvalısokağı Üyesi (Tça)
Dağılım ve Konumu:
Ayvalısokağı yöresinde küçük biralanda yüzeyler. Alt sınırını izleme olanağı yoktur. Üstün-de Destek Üyesi, açılı uyumsuzlukla bulunur.
litoloji:
Mavimsi-gri renkli marn, kumlu kaba kireç-taşları, konglomera, şeyi ve volkanik tüf arakatkıları ilebaşlar ve aynı şekilde devam eder. Katmanlı bir yapı gös-terir. Katmanların kalınlığı özellikle kireçtaşlarında 2 m.'yiaşar. Ayvalısokağı üyesinde 75 m.'lik kalınlık saptanmıştır.
Yaş: Alman örneklerde yaş verilebilecek herhangi bir fosil saptanamamıştır. Ancak, litolojik olarak Çerkeş, İlgazve Kurşunlu bölgeleri Neojenine büyük bir benzerlik gösterir. Tokay (1973), İlgaz Neojen havzasında saptadığı fosillerle bu serilerin Akitaniyen yaşında olduğunu saptamıştır. Bu benzerlikten dolayı, Ayvalısokağı üyesini oluşturan ka-yaçlarm aynı yaşta olabileceği kanısındayız.
Ortamsal Yorum: Kayaçların litolojik özellikleri gözönüne alınırsa, gölsel ortamın başlangıçta sakin ve derin ol-duğu, giderek derinliğin azaldığı dikkati çeker.
Destek Üyesi (Tçd)
Dağılım ve Konumu:
Havza Neojeninin doğu uzantısı, Erbaa - Taşova Neojen sahasının da batı uzantısı araştırma alanı içerisine girmektedir. Bu üyeye ait kayaçlar, Yenice, Hamamayağı, Aslantaş, Meşepmarı, Bahsi, Hasırcı, Mazlumoğlu, Aktaş, Kavaklıca, Destek, Sepetlioba, Boraboy ve Mercimek yörelerinde yüzeylerler. Destek üyesi, daha yaşlı formasyonlar üzerine açılı uyumsuzlukla gelir.
Litoloji:
Destek üyesini oluşturan kayaçlar, daha yaşlı kayaçlardan oluşmuş ve bir diyajenez geçirmemiş çakıllardır. Çakıllar, çoğunlukla yakm çevredeki kayaçlardan türemişlerdir. Örneğin, Derinöz vadisi yöresindeki çakıllar, Jura ve Kretase yaşlı kireçtaşlarından, Soğanlı yöresindeki çakıllar, Permiyen yaşlı kireçtaşlarından oluşmuştur. Çakıllar arasında yer yer silt bantları meydana gelmiştir. Bunlarda çapraz katmanlanma olağandır. Boraboy ve Mercimek köyleri yöresinde yapılan ölçüm-lerde 350 m. kalınlık saptanmıştır.
Yaş: Blumenthal (1950), bu topluluğun yaşını Burdigaliyen - Helvesiyen olarak belirlemiştir. Tokay (1973), İlgaz yöresinden aldığı örneklerde yaptırdığı spor analizleri sonucu, bunların yaşının Pliyosen olduğunu kanıtlamıştır. Kanımızca Pliyosen, bu bölge kayaçları için de en uygun yaştır.
Ortamsal Yorum:
Sedimantasyon ortamı tamamen sığlaşmış ve çevreden gelen malzeme, gölsel ortamı doldurarak karasal bir duruma dönüştürmüştür. Cüce köyünün güneyinde küçük bir alanda yüzeyler. Doğdu formasyonuna ait kayaçlarm çatlaklarından çıkan kalsiyum bikarbonatlı suların yüzeyde bıraktıkları çökellerdir.
ALÜVYONLAR
Yeşilırmak ve Tersakan vadileri ile Lâdik ovasında görülür. Lâdik golü eskiden olduğu gibi bugün de çökelmenin olduğu bir ortamdır. Karaömer dağından gelen erozyon malzemesi, özellikle ilkbaharda gelen sel sularıyla göle taşınır ve burada çökelirler. Tarihî zamanlarda çok derin olduğu söylenen göl, bugün ancak, 2-3 m.'lik bir derinliğe sahiptir.
SONUÇLAR
Bölgede yapılan araştırmalarla aşağıdaki sonuçlara varılmıştır:
1 — Bölgede yüzeyleyen en yaşlı kayaçlar, Permiyenöncesine aittir.
2 — Akdağ ve Taşlıdağ'da geniş yayılım gösteren kireçtaşları, Alt, Orta ve Üst Permiyen yaşlıdır.
3 — Alt Kretase olarak bilinen Doğdu formasyonunun, büyük bir kısmı Üst Jura'ya aittir.
4 — önceleri Liyas olarak yaşlandırılan ve Karaömerdağının kuzeyinde geniş yayılım gösteren kayaçları, Lütesiyen yaşlıdır.
5 — Bölgede, Akdağ formasyonuı kristalin şistler üze-rinde; Seyfe, Lâdik ve Yumaklı formasyonları, Akdağ for-masyonu üzerinde açılı uyumsuzlukla bulunur.
6 — Liyas ile Malm, açışız uyumsuzluk gösterir. Malmile Alt Kretase, uyumlu (Konkordan) dur.
7 — Özellikle Üst Kretase'de aşamalı bir transgresyonolmuştur.
8 — Denizaltı volkanizma faaliyetleri, Permiyen önce-sinde, Ldyasta Üst Kretase'de, Lütesiyen'de ve Neojen'demeydana gelmiştir.
KATKI BELİRTME
Bu yazı, A.Ü. Fen Fakültesi Jeoloji-Stratigrafi Kürsüsünde yapılan doçentlik çalışmasının bir bölümüdür. Yazar,Sayın Prof. Dr. M. Tokay'a, Prof. Dr. î. Ketin'e, Prof. Dr.A. S. Erk'e, Dr. E. Sirel'e, Dr. G. Elgin'e, E. Çatal'a, Z.Dağer'e ve tez çalışmalarını destekleyen M.T.A. Enstitüsü Genel Direktörü Sayın Doç. Dr. S. Alpan'a yardımlarından dolayı şükranlarım sunar.Yazının geliş tarihi Düzeltilmiş yazının geliş tarihi Yayıma verildiği tarih29.6.197821.12.197828.12.1978
DEĞİNİLEN BELGELER
Alp, D., 1972, Amasya yöresinin jeolojisi: İ.Ü. Fen Fakültesi Monognaf ileri, 22, İstanbul, S. 1-101Blumenthal, M., 1943, Lâdik deprem hattı: M.T.A.Mec,1/33,153-162»Blumenthal, M., 1945, Kuzey Anadolu'nun bazı ofiyolit mıntıkaları, Liastan evveli devreye mi aittir? M.T.A. Mec. 1/53, 115-124.Blumenthal, M.<, 1950, Orta ve Aşagı Yeşilırmak Bölgelerinin (Tokat,Amasya, Havza, Erbaa, Niksar) jeolojisi hakkında: M.T.A. Ens.Yayını, Seri D, No. 4, S. 1-153Özttirk, A., 1968, Çerkeş.- Eskipazar-Gerede Bölgesinin Jeolojisi: A.Ü.Fen Fakültes i Jeoloji Kürsüsü, Ankara. (Yayımlanmamış).Tokay, M., 1973, Kuzey Anadolu Fay Zonunun Gerede ile İlgaz ara-sındaki kısmında jeolojik gözlemler: Kuzey Anadolu Fayı ve deprem simpozyumu, Ankara ,12-29.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder