Pontus Adı ve Bölgenin Tarihi

Doğu Karadeniz Bölgesi'ndeki "Pontus" çalışmaları, Yunanistan'ın kışkırtması ve örgütlemesiyle yürütülmüştür. Yunanlılar, 1920 yılı başlarında Karadeniz bölgesine çok önem vermişler, Samsun'a 130 çete reisi ile 20 bin lira göndermişlerdir(1). Pontus örgütünün kuruluşu ise daha eskilere dayanmaktadır.

Pontus Örgütü'nün temeli 1840 yılında "Merzifon Amerikan Koleji"nde okuyan Rumlar tarafından atılmış, 1909 tarihinde Trabzon Metropoliti aracılığıyla Atina'da Küçük Asya Cemiyeti'nin emri altına girmiştir. Merzifon Amerikan Koleji sonraki dönemde 100'e yakın Rum gencini yetiştirmiştir. 1908 yılında Müdafaa-i Meşruta adında bir "ihtilal örgütü" kuran gençler, 1910'da "Pontus" adlı bir mektup yayımlamışlardır(2).

Pontus fikrinin Anadolu'da yayılmasında önemli katkıları olan Merzifon Amerikan Koleji, eylemlerini Mondros Mütarekesi'nden sonra da sürdürmüş ve İstanbul Pontus Örgütü'nün bir şubesi çalışmıştır. 1920 yılı sonlarında okula yapılan baskında pek çok Pontus Örgütü yayını, kitap ve haritalar ele geçirilmiştir.

Rum ve Ermeni çetelerine her türlü yardımı yapan kolejin müdürü Amerikalı White, Pontusçulara yardım yapmakla kalmıyor, Müslümanların en güçlü devleti sayılan Osmanlı Devleti'ni yıkmak için Türkiye'deki Rum ve Ermeniler'in korunmasının da gerektiğini kabul ediyordu. Hıristiyanlık için Ermeni ve Rumlar'ın çok kan döktüklerini, bunlardan pek çoğunun "İslam'a karşı mücadelede şehit" düştüğünü söyleyen White, Anadolu'daki mezhep farklılıklarını da körüklüyordu.

"Hıristiyanlara şimdiye kadar görmüş oldukları zulümlere karşı, onların zekatını ödeyecek bir ruh aşılamalıyız; biz bunu şimdiye kadar yaptık ve muvaffak olduk" diyen White, kolejin faaliyetlerinin öğretim işlerinden çok politika ve çeteciler ile uğraşmak olduğunu ortaya koyuyordu(3). Okulun hizmet araçları olan otomobiller ve hatta özel arabalarla silah ve cephane taşınıyordu(4).

Pontus Örgütü'nün amacı eski Yunanlıların "Euksinos Pontus" dedikleri bölgeyi (Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, Amasya ve Sivas'ın bir kısmı, Batum'dan Ayancık'a kadar geniş Türk vatan parçası) Yunanlaştırmak ve ilerde Yunanistan'la birleştirmek üzere, eski çağlardaki Pont bölgesinde yaşamış olan hükümeti canlandırarak bağımsız bir "Pontus Cumhuriyeti" kurmaktı(5).

Merkezi İstanbul'da olan Pontus Örgütü, sözü edilen bölgelerde büyük bir faaliyet yürütüyordu. Merkez Ordu Komutanı Nurettin Paşa, bu konuda şunları yazmaktadır:

"Elimizdeki belgeler pekala gösteriyor ki, bu teşkilat, Samsun ve dolayları kıyılarından başlayarak tâ içerlere, Sivas Akdağmadeni Kazası'nın 21 köyüne kadar gen işleyip yayılmış ve tarafımızdan da buralarda meydana çıkarılmıştır(6)."

Pontus Örgütü'ne bağlı olarak çalışan bazı küçük teşkilatlar da vardır. Merzifon Amerikan Koleji'nde okuyan öğrenciler tarafından 1908'de kurulan "Meşrutai Müdafaa Örgütü" bunlardan biridir. Nurettin Paşa, örgütün 1918'lerdeki çalışmaları konusunda da şunları yazmaktadır:

"Pontusçuların bir de Meşru Müdafaa Cemiyetleri vardır Bu cemiyetin amacı 20 yaşına gelen her Rum'u bir silah sahibi olmaya mecbur etmek, fakirlere zenginlerden alınacak para ile metropolithanelerden silah sağlamak. Bölük vesaire teşkilat yapmak ve bu maksada muhalefet edenleri, metropolithanelerde kurulan mahkemeler vasıtasıyla cezalandırmak idi. Bu cemiyetin askeri teşkilatına girenlere Hz. İsa, vatan, Pontus ve millet adına yemin ettirilir ve böylece örgüte kutsal bir görüntü verilerek cahil kütlenin daha çok ilgisi çekilmek istenirdi(7)."

Mustafa Kemal Atatürk'ün daha Erzurum Kongresi'nden başlamak üzere çalışmalarına dikkat çektiği Pontus Örgütü(8) propaganda amacıyla 4 Mart 1919'dan itibaren İstanbul'da Pontus adlı bir gazete yayınlıyordu(9).

Pontus Örgütü'ne girenlere şu şekilde "yemin" ettiriliyordu(10):

"Milli düşüncemizle ilgili olan herhangi bir görevin verilmesinde sadakat, itaat, mahrumiyet ve ketumiyetten hiçbir zaman ayrılmayacağıma, hariçten duyduklarımı tamamen amirlerime tebliğ ve haber vereceğime milletim, namusum ve şerefim üzerine yemin ederim."

Pontus Örgütü'nün genişlemesi ve Pontus hülyasının gerçekleşmesi için çalışanların başında Marsilya'da yerleşmiş bulunan ve aslen Trabzon'lu olan işadamı Konstantinides geliyordu.

Konstantinides, Kasım 1918'de Avrupa, Amerika ve Türkiye'deki Pontusçuların katıldığı bir kongre toplamıştı. Kongre toplantıdayken Rus Dışişleri Komiseri Trotsky'ye telgraf çeken Konstantinides, bir kongre düzenlendiğini, üyelerin Rus sınırlarından Sinop'a kadar uzanan topraklar üzerinde bir Pontus Cumhuriyeti'nin kurulması yolunda çalıştıklarını bildirmiş ve Rusya'nın bu işe yardım etmesini istemiştir(11).

Örgütün yurt içindeki faaliyetleriyle birinci derecede ilgilenen üç kişi vardı. Bunlardan birisi, Trabzon Metropoliti Hrisantos diğerleri de, Samsun Metropoliti Germanos ile Samsun'da Reji Fabrikası Müdürü Takomanidis. Son ikisi, Mayıs 1919'da Samsun civarındaki 40 kadar Rum çetesini yönetiyorlardı(12).

Trabzon Metropoliti Hrisantos, Paris'te bulunduğu sırada Anadolu'yu gezen bir Araştırma Komisyonu'nmun başkanı General Harbord'la görüştükten sonra Pontusçulara çekmiş olduğu telgrafta, General'e "Karadeniz kıyısındaki köylerin korunması için Pontusçuların gayet iyi talim ve terbiye edilmiş düzenli taburları ile Amerikan askerlerinin birlikte harekat yapabileceklerini, böyle bir harekat için Pontusçuların şevkle hazır olduklarını" söylediğini ifade etmiştir(13).

Paris'ten dönen Trabzon Metropoliti, Batum'a giderek burada, Pontus komitesi ileri gelenlerinden Taymaktaklos Kınd'ın eniştesi Yuanidi Gastropulos ve Bünyatoğulları'nın evinde kalarak bir ara bütün Rumlara Avrupa'daki çalışmalarını anlatan bir nutuk vermiş; Batum'dan Tiflis'e gitmiştir(14).

Hrisantos'un bu çalışmaları, 15. Kolordu Kumandanlığı'ndan 17 Aralık 1919 tarihinde Harbiye Nezareti'ne gönderilmesinden üç gün sonra 20 Aralık l919'da İçişleri Bakanlığı'ndan Başbakanlığa yollanan bir başka belge ile doğrulanmaktadır. "Gizli" kaydını taşıyan belgeye göre; "Metropolit Hnisantas Tiflis'ten Batum'a Pontus Cumhuriyeti'nin ihyası hülyasıyla uğraşan Rumların birkaç gönüllü alayı meydana getirmesi sağlanmış ve bu alaylara üye olanların aralıklı olarak vapurlarla bilinmez bir yere veya Yunanistan'a gönderilmesi kararlaştırılmıştır(15)."

Pontus Örgütü için çalışanlardan birisi de Yunan ordusu subaylarından D. Katenyotis'ti(16).

Rum çetelerinin en iyi örgütlenenleri İstanbul'daki Pontus Terör Örgütü tarafından yönetiliyordu. Bu örgüt ve şubeleri durumundaki kuruluşların Birinci Dünya Savaşı sıralarında başlayan çalışmaları sonucunda, Çarşamba, Samsun ve Bafra civarındaki Rum köylerinde depolanan silahlar, gençlere ve askerden kaçan Rumlara dağıtılıp çeteler kurulmuştu. Pontus Örgütü'ne bağlı çetelerin daha çok Bafra, Çağşur Köyü, Samsun, Vezirköprü, Çarşamba, Terme, Amasya, Merzifon, Ladik, Havza, Tokat ve Erbaa çevresinde çalıştıkları bilinmektedir(17).

DİPNOTLAR

1) T.İT.E., Arşivi: Klasör: 24, Dosya: 3203-3211.

2) Bu cemiyetin gelişme safhası için genel olarak bkz: Pontus Meselesi, s. 40-51; Tansel, I., s. 90-91; Bayar, s. 1457.

3) Tansel, I., s. 91.

4) T.İ.H.T. C: VI, s. 282-3. 8 Eylül 1886 tarihinde esas olarak açılan bu okulun Merzifon'daki yönetim kurulunda buluna on kişiden beşi "Pontus Protestan Birliği (Pontus Evangelistic Assaciation)" tarafından seçilip atanıyordu. Bu okulun kuruluşu, öğrenci sayısı, okutulan dersler, gelişmesi ve kapatılması konusunda ayrıntılı bilgi için bkz: U. Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika, Misyoner Okulları, İst., 1989, s. 193-199.

5) Bayar, s. 1457.

6) "Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor", Yakın Tarihimiz, C: II, s. 225. Ayrıca Giresun da Pontusça faaliyetlere sahne olan yerlerdendi. Bugün "Ticaret Lisesi" olarak kullanılan bina, Giresun'daki Pontusçuların teşkilat merkezi idi. Bkz: A. Güler, İşgal Yıllarında Yunan Gizli Teşkilatları, Ank., s. 53.

7) "Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor", s. 225-226.

8) Nutuk, C: III., 927, 944, 946, Belge: 38, 53, 54.

9) Tansel, I., s. 91.

10) Tansel, I., s. 90.

11) Tansel, I., s. 94.

12) Samsun Metropoliti'nin faaliyetleri hakkında bkz: S. Yerasimos, "Pontus Meselesi (1912-1923)", Toplum Bilim, sy: 43-44, (1989), s. 44 vd.

13) A. Güler, a.g.e., s. 56.

14) H.T.V.D., sy: 11 (Mart 1955), Belge: 278.

15) M. Sertoğlu, "Pontus Meselesine Ait Bazı Vesikalar", TK., sy: 231 (Temmuz, 1982, s. 25-26. Bu Metropolitin diğer faaliyetleri ile ilgili olarak daha geniş bilgi için bkz: A. Güler, a.g.e., s. 25 vd.

16) Bunun Faaliyetleri hakkında bkz: Tansel, I., s. 95.

17) Ati, 2 Ocak 1919. Pontus Çetelerinin faaliyetleri ile ilgili olarak geniş bilgi için şu çalışmalara ve belgelere bkz: Pontus Meselesi, s. 1-159; Tansel, I., s. 90 vd.; T. Gökbilgin, a.g.e., s. 24 vd., T.İ.H.T., C: VI, s. 287 vd., N. Yazıcı, Milli Mücadele'de (Canik Sancağı'nda) Pontusçu Faaliyetler (1919-1922), Ank., 1989, s. 46-56; S. Yerasimos, a.g.m., s. 42 vd., T. Duran "Milli Mücadele'de İstanbul Hükümetinin İlk Tahkik Heyeti Kongreler ve Erzurum Mebusu Ziya Bey'in Çalışmaları"^, BTTD., sy: 57 (Haziran 1972), s. 10-11; HTVD., sy: 7 (Aralık, 1954), Belge: 159; HTVD., sy: 11 (Mart, 1955), Belge: 260.

www.turk-yunan.gen.tr/Turkcesorular_yanitlarpontus_orgutu.html