Osmanlı'nın son döneminde Çarşamba,
Trabzon vilayetine bağlı Canik sancağının kazasıdır. Tüm Trabzon vilayeti
düşünüldüğünde Çarşamba, (Osmanlı'nın son döneminde Çarşamba'nın idarî
sınırları şu anki Çarşamba ilçesinin tamamını, Ayvacık ilçesinin büyük bölümünü,
Salıpazarı, Asarcık ve Tekkeköy ilçelerinin bazı köylerini kapsıyordu.)
vilayetin en önemli ilim merkezlerinden biri olarak öne çıkmaktadır. 1904 yılı
kayıtlarına göre Trabzon vilayetinin tamamında 60, Canik sancağında ise
toplamda 23 medrese varken bunlardan 13 tanesinin Çarşamba'da bulunmaktadır.
Yine aynı yılın verilerine göre Trabzon vilayeti genelinde 12 kütüphane
bulunmakta ve bu kütüphanelerden de 6 tanesi Canik sancağında, Canik
sancağındakilerin de 4 tanesi Çarşamba kazasında bulunmaktadır.
Medrese sayısının fazlalığı ve
kütüphane imkanlarının oluşu Çarşamba'yı civar kazalar arasında muhakkak ki öne
çıkarıyordu. Böylesine bir ilim ortamının olması da Çarşamba'dan çeşitli
alimlerin çıkmasına ortam hazırlamıştır. Şimdi bu alimlerden bazılarının
hayatları hakkında bilgi vermeye çalışalım.
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi, H. 1264
yılında (M. 1848) Çarşamba'nın Biçme köyünde doğmuştur. Köy hocası Mustafa
Efendi'nin oğludur.
Köyünün sıbyan mektebinde Kur'an-ı
Kerim Kıraati ve dinî ilimler tahsil ettikten sonra, Çarşamba Süleyman Paşa
Medresesi'nde biraz Arapça sarf ve nahiv tahsili yapmış daha sonra Amasya’da
tekrar Arapça nahiv ve dinî ilimler okuduktan sonra biraz da mantık dersi
okumuştur. H. 1288'de İstanbul’a gelerek zamanın birkaç büyük üstadından yüksek
ilimler tahsil edip Huzur Dersleri Muhataplarından (Ramazanlarda sarayda
padişah huzurunda takrir olunan derslere hazır bulunan ilmiye sınıfına
kullanılan bir tabir) Kayserili Sabık Müsteşar Hacı Derviş Efendi’nin dersine
devamla kendisinden icazet almıştır.
H. 1295'te yapılan Rüûs (Medrese tahsilini
bitirip imtihanda başarılı olanlara verilen beraatın adı) imtihanında başarılı
olmuş ve o yıl Beyazıt Camii Şerifi'nde öğretime başlayarak H. 1313 yılında ilk
talebesine icazet vermiştir. Bundan sonra aralıksız eğitim öğretim
faaliyetlerine devam etmiştir.
H. 1303 de yapılan tedris-i ilmi feraiz
imtihanında başarılı olarak Beyazıt Camii Şerifinde belirli zamanlarda
vazifesine devam etmiştir. H. 1305'te yapılan Fetvahaneye giriş imtihanında
dördüncü dereceden kazanarak o yıl Fetvahane Tahtani Pusla (Fetvahane
"Pusla Odası", "Fetva Odası" ve "İlamat Odası"
olmak üzere üç birimden oluşmaktaydı. Pusla Odasındaki yetkililer sorulan
fetvaları bir pusula ile fetva odasına soralardı) odasına devamla H. 1306'da
ikinci sınıfa tayin olmuş yine aynı yıl birinci sınıfa terfi etmiş ve H.
1307'de Fetvahane Fevkani Müsvedde odasına müdavim sınıfa kaydolmuş daha sonra
kendisine istima’i muhakemat hizmeti de verilmiştir. H. 1322 de mülazım
sınıfına (subaylık) kaydolmuş H. 1326 da Fetvahaneden ayrılmış ve H. 1326'da M.
16 Ekim 1908'de 83 oyla Canik (Samsun) mebusu (milletvekili) olarak Meclis-i
Mebusan'a girmiştir. İkinci ve dördüncü
devrede de milletvekilliği görevini sürdürmüştür.
Huzur Derslerine H. 1322 – 1326 da muhatab ,
H. 1327'den 1331 yılına kadar mukarir (Ramazan aylarında sarayda ders okutan
alimlere verilen isim) olarak katılmış, muhatablığında dördüncü rütbeden Mecidî
ve Osmanî nişanları ile taltif olunmuştur. İbtidai Hariç İstanbul Müderrisliği
ile başladığı medrese hocalığını, medrese hocalığının en üst mertebelerinden
biri olan Hâmise-i Süleymaniye mertebesine kadar terfien sürdürmüştür.
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi'nin
kabri Fatih Camii türbe kapısının yanındaki hazirenin en sonunda bulunmaktadır.
Mezar taşı kitabesinde: "haza kabru ustaz’ilkül Çarşambavî el-Hac Ahmet
Hamdi Efendi ruhiçün lillahil Fatiha, sene 1330, 29, Ramazan" yazılıdır.
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi'nin
icazet verdiği en meşhur öğrencilerinden biri İsmailağa Cemaatinin önderi
Mahmut Ustaosmanoğlu'nun hocası Ahıskalı Ali Haydar Efendi'dir. Diğer
öğrencileri arasında Prof. Dr. Şerif Mardin'in akrabalarından İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî Hukuk Ordinaryus Profesörlerinden Ebül'ula
Mardin ve Osmanlı'nın son dönem hattat ve ressamlarından olan Mimarzade Mehmet
Ali Bey bulunmaktadır. Ayrıca İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî
Hukuk Ordinaryus Profesörlerinden olan ve 1960 darbesiyle görevine son verilen
akademisyenler içerisinde olan Kemalettin Birsen, Çarşambalı Ahmet Hamdi
Efendi'nin oğludur.
Çarşambalı Hüseyin Hüsnü Efendi
Çarşamba ilçesi Şer'iyye Katibi Hacı
Mahmut Efendi'nin oğlu olarak h.1289 (m.1872) yılında Çarşamba'da doğmuştur.
Çarşamba ve Samsun'da bulunan çeşitli medreselerde tahsil görmüştür. 12 Haziran
1311'de Samsun Şer'iyye Mahkemesi 2. katipliğine tayin olunmuş, 21 Mayıs
1313'te de başkatip olmuştur. H. 1325 senesinden 1327'ye kadar Maraş Andırın'da
ve 1328'den 1330'a kadar da İçel'e bağlı Ayaş Nahiyeleri niyabetinde
bulunmuştur.1 Mayıs 1328'den itibaren de Makrî (Fethiye) ilçesi niyabetine
tayin olunmuştur. 28 Kanunisani 1329 (25 Ocak 1914) tarihinde Ünye kadılığına
tayin olunmuştur.
Çarşambalı Mehmet Emin Efendi
Çarşamba Müftülüğü ve Niksar Niyabeti
yapmış bulunan Çakırzade Mustafa Rüştü Efendi'nin oğludur. H. 1266 (Aralık
1849) yılında Çarşamba Orta Mahallede doğmuştur. İlk öğreniminden sonra
Hazinedarzade Osman Paşa Medresesi'nde okumaya başlamıştır. İlk olarak Terme'de
niyabete başlamış; Alaçam'da niyabette bulunduktan sonra Niksar Şer'iyye
Mahkemesine tayin olunmuştur. Babasının vefatı üzerine Çarşamba'ya geri gelmiş
ve H. 1292 (1874) yılında Çarşamba Şer'iyye Mahkemesi katipliğine tayin
olmuştur. H. 1301'de Sivas Vilayeti Merkez Şer'iyye Mahkemesi katibi olmuştur.
Niyabete kabulüyle beraber Teşrinievvel 1300 (1884) yılında Sivas Gürün Naibi
olmuştur. Daha sonrasında ikişer yıl aralıklarla Milas (Hamidiye), Tenûs,
Islahiye, Koçgiri, Hafik, Bafra, Çarşamba, Tirebolu, Ordu, Sarmaşıklı
(Bünyan-hamid) ve Aziziye kazaları niyabetinde bulunmuştur. En son Ağustos
1328'de (1912) Alucra kadılığına tayin olmuş ve Eylül 1330'da (1914) emekliye
ayrılmıştır.
Çarşambalı Mehmet Emin Efendi'ye
İbtidaî Dahil Edirne müderrisliği ruûsu verilmiştir. Daha sonra, İzmir, Edirne
Paye-i Mücerredi ve Mahreç Payesi (Paye-i Mücerredi ve Mahreç Payesi ilmî
yönden kendini kanıtlamış ulemaya verilen payelerdendir) ile taltif edilmiş ve
kendisine dördüncü rütbeden Osmanlı Nişanı verildi.
Çarşambalı Mustafa Hilmi Efendi
Mehmet Ağa'nın oğlu olarak Mart
1269'da (Mart 1853) Çarşamba'nın Alibeyli köyünde doğmuştur. İlk öğreniminden
sonra Çarşamba'da bulunan Arnavut Ali Bey Medresesi'nde Çarşamba eski
Müftülerinden Müderris (öğretmen) Ali Zihni Efendi'den ders okumuştur. 1288'de
Amasya'ya gitmiş ve orada Müderris
Şirvanîzade Hacı Mustafa Efendi'den ders okumuştur. Hocasından 1299 yılında
icazetname aldıktan sonra burada Müderris Erzurumlu Ömer Efendi'den de Feraiz
(Miras Hukuku) okuyarak icazet almıştır.
1300 (1884) yılında Çarşamba'da
bulunan Osman Paşa Medresesine müderris olarak tayin olunmuş burada bir süre
görev yaptıktan sonra henüz 33 yaşında iken Mart 1302 (1886) yılında Çarşamba
Müftüsü olmuştur. Şahsına İbtida-i Hariç Edirne Müderrisliği, Hareket-i
Altmışlı ve Musıla-i Süleymaniye terfileri verilmiştir.
28 Kanunisani 1321'de (1905) Çarşamba
Müftüsü olarak görev yapmakta iken müftülük görevinden azledilmiştir.
Çarşambalı Osman Fevzi Efendi
Rum Mehmet Paşa ahfadından
(torunlarından) Çarşambalı el-Hac Süleyman Sabri Efendi'nin oğlu olarak H. 1257
(1842) de Çarşamba'da doğmuştur. Çarşamba'da ilk öğrenimini gördükten sonra
medresede Arapça ve dinî ilimler okumuş, feraiz (miras hukuk) okumuş ve iki
icazetname almıştır. H. 1271 yılında İstanbul Bab Mahkemesi'ne girmiş ve Hz.
1289'da Boğazlıyan daha sonra Kastamonu'ya bağlı Ereğli, 1297'de Merzifon,
1300'de Goryan, 1304'de Tirebolu, 1306'da Marmara Ereğli, 1307'de Tırnova,
1309'da Buka, 1314'de Baalbek, 1317'de Umran, 1323'de Eceabat niyabetinde
bulunmuş Haziran 1325'de (1909) görevden ayrılmıştır.
H. 1295'te taşra ruusuna erişmiş ve
Muharrem 1309'da (1891) Müsila-i Süleymaniye müderrisliği derecesine terfi
etmiştir.
***
Ebül'ula Mardin, "Huzur
Dersleri" adlı kitabında Ramazan aylarında sarayda yapılan huzur
derslerine katılan alimlerin isimlerini listeler halinde vermektedir.
"Çarşambalı" ön adıyla burada kayıtlı birçok isim bu kitapta yer
almakta ve Ebül'ula Mardin, ismi anılan bazı alimlerin hayatları hakkında da
bilgi vermektedir. Fakat anılan kişilerin tamamının hayatları hakkında kitapta
bilgi verilmediğinden "Çarşambalı" olarak nitelenen bu kişilerin
İstanbul Fatih'te bulunan Çarşamba semtinden mi yoksa Samsun Çarşambadan mı
oldukları tam anlaşılamamaktadır. Bu isimlerden bazıları şöyle: Çarşambalı
Muhammed Efendi (Ayaklı Kütüphane diye meşhur), Çarşambalı Said Efendi,
Çarşambalı Mustafa Efendi (H. 1247'de saray hocalığına tayin edilmiş, Yeniçeri
ocağı kaldırılırken de sarayda hazır bulunanlardandır.), Çarşambalı Mehmed
Efendi, Çarşambalı Mehmed Said Efendi, Çarşambalı Hacı Muhammed Said Efendi,
Çarşambalı Veliyyüddin Efendi...
Not: Yazının hazırlanmasında Ord.
Prof. Dr. Ebül'ula Mardin'in "Huzur Dersleri" (İsmail Akgün Matbaası,
İstanbul, 1951.) adlı eserinden ve Sadık
Albayrak'ın "Son Devir Osmanlı Uleması 1-5" (Medrese Yayınevi,
İstanbul, 1980.) adlı eserinden istifade edilmiştir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder